سه شنبه, 17 مهر 1403-
بررسی فقهی و قانونی جرم محاربه
- توضیحات
دیده بان هشتم : محاربه از ريشه «حرب» و متضاد «سلم» به معني صلح است. «محارب» در لغت به معناي جنگ‌كننده، جنگنده و رزمنده به كار رفته و جمع آن «محاربين» است. «محاربه» نيز در معاني با يكديگر جنگيدن و حرب كردن استعمال شده و جمع آن «محاربات» است. محاربه در اصطلاح حقوقي نیز به معناي اختلال در امنيت عمومي از طريق استفاده از اسلحه به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنهاست.
جرم محاربه از نگاه آیات و روایات
واژه حرب ۸ بار در قرآن كريم با معاني مختلف به كار رفته که يكي از آن موارد آيه 33 سوره مائده است كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «همانا كيفر آنان كه با خدا و رسول او به جنگ برخيزند و در زمين به فساد كوشند جز اين نباشد كه آنها را به قتل رسانيده يا به دار كشيده يا دست و پايشان را به خلاف ببرند يا نفي بلد كنند. اين ذلت و خواري عذاب دنيوي آنهاست و اما در آخرت به عذابي بزرگ معذب خواهند بود.»
در تفسير اين آيه شريفه گفته شده است: اضافه شدن كلمه محاربه به لفظ «الله» و«رسول» در آيه حاكي از آن است كه معناي حقيقي محاربه در آيه مراد نيست؛ چرا كه محاربه در معناي حقيقي آن با خداوند امكانپذير نيست و محاربه با رسول خدا (ص) نيز اگر چه ممكن است، اما از آنجایی كه احكام اسلام متعلق به همه زمان‌ها و مكان‌هاست و با توجه به اطلاق آيه و عدم تعلق آن به زمان و مكان خاص، اختصاص دادن آيه به زمان حيات پيامبر(ص) قابل قبول نخواهد بود.
محاربه با مسلمانان انواع گوناگوني دارد. نخست؛ جنگ كافر با مسلمان كه بدون شك از نوع محاربه مراد اين آيه نيست؛ چرا كه در آيه 34 سوره مائده آمده است «مگر كساني كه قبل از دست يافتن به آنها توبه كنند.» از آنجا كه آيه مذكور بلافاصله پس از توبه آمده است لذا مقصود از توبه در اينجا، توبه از محاربه است نه توبه از كفر؛ زيرا توبه براي مسلمانان است نه براي كافران و زماني عفو شامل حال كافر مي‌شود كه اسلام آورده باشد. از طرف ديگر پيامبر(ص) بعد از جنگ با كفار و مشركين طبق آيه 33 سوره مائده آنان را مجازات نمي‌كرد. لذا مقصود از آيه 33 سوره مائده محاربه كفار با مسلمانان نيست. البته چنانچه كافر دست به اسلحه ببرد و امنيت مسلمانان را به خطر اندازد به گونه‌اي كه ترس و وحشت در دل مسلمانان ايجاد شود، مشمول آيه محاربه خواهد شد. دوم؛ جنگ گروهي از مسلمانان با گروه ديگر که چنين محاربه‌اي به دو قسم تقسيم مي‌شود: گاه گروهي از مسلمانان از روي سركشي عليه حكومت اسلامي اقدام كرده و قيام مي‌كنند و به عبارتي با امام و حاكم اسلامي محاربه مي‌کنند و گاه گروهي از مسلمانان به قصد غارت، خون‌ريزي و ترساندن مسلمانان با آنها مي‌جنگیدند و هدف و انگيزه آنان، محاربه با حكومت اسلامي نيست.
گروهي از فقها مراد از محارب در آيه 33 سوره مائده را نوع اول مي‌دانند و اظهار داشته‌اند که از ظاهر آيه چنين برمي‌آيد كه موضوع احكامي كه در آيه بيان شده، درخصوص مسلماناني است كه در مقابل دولت اسلامي به قیام مسلحانه برخيزند و شامل كسي كه به قصد ترساندن مردم و گرفتن اموال آنها دست به اسلحه مي‌برد و كسي كه گناه كبيره انجام مي‌دهد نمي‌شود؛ زيرا كسي كه در مقابل دولتي كه پيامبر(ص) بنيانگذار آن بوده بایستد، محارب با پيامبر(ص) است.
گروهي ديگر از فقها، محارب در آيه 33 را هر دو نوع فوق‌الذكر دانسته و گفته‌اند: «اطلاق آيه به‌گونه‌اي است كه باغي (کسی که نافرمانی و گردنکشی می‌کند) را نيز شامل مي‌شود؛ چرا كه عنوان محاربه با خدا و پيامبر(ص) ولو به‌صورت مجازي (محاربه با اهل اسلام) به هر دو نوع محاربه صدق مي‌كند. لذا تخصيص آن به يكي از دو مصداق بي‌مورد است. گروه سوم نيز بر اين اعتقادند كه مراد از محاربه در آيه فقط قسم دوم را شامل مي‌شود؛ يعني جنگيدن با مسلمانان به قصد فساد و ترساندن آنان.
اين گروه نيز به شأن نزول آيه استناد كرده‌اند و همچنين معتقدند مجازاتي كه در این آيه شريفه آمده است، در مورد باغيان و قطاع‌الطريق (راهزنان) اجرا مي‌شود نه در مورد كافران به جهت دست به اسلحه بردن به قصد سلب امنيت و آزادي مردم. البته اگر باغي يا كافر براي ترساندن مردم و سلب امنيت از آنان دست به اسلحه ببرد، مشمول مجازات محارب خواهد شد.
مستند ديگر اين نظر، احاديث و رواياتي است كه در زمينه محاربه از ائمه معصومين عليهم‌السلام وارد شده و از مجموع آن چنين استنباط شده است: «كساني كه به قصد تهديد و ارعاب سلاح به دست مي‌گيرند محارب هستند»؛ يعنی كساني كه عليه حكومت اسلامي مبارزه و اقدام می‌کنند، مجازات جداگانه‌اي دارند.
واژه حرب ۸ بار در قرآن كريم با معاني مختلف به كار رفته که يكي از آن موارد آيه 33 سوره مائده است كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «همانا كيفر آنان كه با خدا و رسول او به جنگ برخيزند و در زمين به فساد كوشند جز اين نباشد كه آنها را به قتل رسانيده يا به دار كشيده يا دست و پايشان را به خلاف ببرند يا نفي بلد كنند. اين ذلت و خواري عذاب دنيوي آنهاست و اما در آخرت به عذابي بزرگ معذب خواهند بود.»
در تفسير اين آيه شريفه گفته شده است: اضافه شدن كلمه محاربه به لفظ «الله» و«رسول» در آيه حاكي از آن است كه معناي حقيقي محاربه در آيه مراد نيست؛ چرا كه محاربه در معناي حقيقي آن با خداوند امكانپذير نيست و محاربه با رسول خدا (ص) نيز اگر چه ممكن است، اما از آنجایی كه احكام اسلام متعلق به همه زمان‌ها و مكان‌هاست و با توجه به اطلاق آيه و عدم تعلق آن به زمان و مكان خاص، اختصاص دادن آيه به زمان حيات پيامبر(ص) قابل قبول نخواهد بود.
محاربه با مسلمانان انواع گوناگوني دارد. نخست؛ جنگ كافر با مسلمان كه بدون شك از نوع محاربه مراد اين آيه نيست؛ چرا كه در آيه 34 سوره مائده آمده است «مگر كساني كه قبل از دست يافتن به آنها توبه كنند.» از آنجا كه آيه مذكور بلافاصله پس از توبه آمده است لذا مقصود از توبه در اينجا، توبه از محاربه است نه توبه از كفر؛ زيرا توبه براي مسلمانان است نه براي كافران و زماني عفو شامل حال كافر مي‌شود كه اسلام آورده باشد. از طرف ديگر پيامبر(ص) بعد از جنگ با كفار و مشركين طبق آيه 33 سوره مائده آنان را مجازات نمي‌كرد. لذا مقصود از آيه 33 سوره مائده محاربه كفار با مسلمانان نيست. البته چنانچه كافر دست به اسلحه ببرد و امنيت مسلمانان را به خطر اندازد به گونه‌اي كه ترس و وحشت در دل مسلمانان ايجاد شود، مشمول آيه محاربه خواهد شد. دوم؛ جنگ گروهي از مسلمانان با گروه ديگر که چنين محاربه‌اي به دو قسم تقسيم مي‌شود: گاه گروهي از مسلمانان از روي سركشي عليه حكومت اسلامي اقدام كرده و قيام مي‌كنند و به عبارتي با امام و حاكم اسلامي محاربه مي‌کنند و گاه گروهي از مسلمانان به قصد غارت، خون‌ريزي و ترساندن مسلمانان با آنها مي‌جنگیدند و هدف و انگيزه آنان، محاربه با حكومت اسلامي نيست.
گروهي از فقها مراد از محارب در آيه 33 سوره مائده را نوع اول مي‌دانند و اظهار داشته‌اند که از ظاهر آيه چنين برمي‌آيد كه موضوع احكامي كه در آيه بيان شده، درخصوص مسلماناني است كه در مقابل دولت اسلامي به قیام مسلحانه برخيزند و شامل كسي كه به قصد ترساندن مردم و گرفتن اموال آنها دست به اسلحه مي‌برد و كسي كه گناه كبيره انجام مي‌دهد نمي‌شود؛ زيرا كسي كه در مقابل دولتي كه پيامبر(ص) بنيانگذار آن بوده بایستد، محارب با پيامبر(ص) است.
گروهي ديگر از فقها، محارب در آيه 33 را هر دو نوع فوق‌الذكر دانسته و گفته‌اند: «اطلاق آيه به‌گونه‌اي است كه باغي (کسی که نافرمانی و گردنکشی می‌کند) را نيز شامل مي‌شود؛ چرا كه عنوان محاربه با خدا و پيامبر(ص) ولو به‌صورت مجازي (محاربه با اهل اسلام) به هر دو نوع محاربه صدق مي‌كند. لذا تخصيص آن به يكي از دو مصداق بي‌مورد است. گروه سوم نيز بر اين اعتقادند كه مراد از محاربه در آيه فقط قسم دوم را شامل مي‌شود؛ يعني جنگيدن با مسلمانان به قصد فساد و ترساندن آنان.
اين گروه نيز به شأن نزول آيه استناد كرده‌اند و همچنين معتقدند مجازاتي كه در این آيه شريفه آمده است، در مورد باغيان و قطاع‌الطريق (راهزنان) اجرا مي‌شود نه در مورد كافران به جهت دست به اسلحه بردن به قصد سلب امنيت و آزادي مردم. البته اگر باغي يا كافر براي ترساندن مردم و سلب امنيت از آنان دست به اسلحه ببرد، مشمول مجازات محارب خواهد شد.
مستند ديگر اين نظر، احاديث و رواياتي است كه در زمينه محاربه از ائمه معصومين عليهم‌السلام وارد شده و از مجموع آن چنين استنباط شده است: «كساني كه به قصد تهديد و ارعاب سلاح به دست مي‌گيرند محارب هستند»؛ يعنی كساني كه عليه حكومت اسلامي مبارزه و اقدام می‌کنند، مجازات جداگانه‌اي دارند.
جرم محاربه از نگاه قانون
به گزارش سازمان قضایی نیروهای مسلح، قانون مجازات اسلامي مصوب سال 1392، در يك نوآوري، عناوين مجرمانه «محاربه» و «فساد في‌الارض» را از يكديگر تفكيك کرده و هركدام را در فصلي جداگانه مورد بحث قرار داده است. به ديگر سخن، قانونگذار در قانون جدید، مواد مربوط به محاربه را در فصل مربوط به خود و مواد مربوط به افساد في‌الارض را در فصلي ديگر گنجانده است. در قانون جديد مواد 279 الي 285 به «محاربه» اختصاص يافته است.
اداره حقوقي قوه‌قضایيه در نظر مشورتي شماره 5119/7 مورخ 7 آبان سال 1377 چنين اظهار عقيده كرده بود: «اگرچه در قانون مجازات اسلامي (كتاب حدود، قصاص و ديات) افساد في‌الارض از حيث مجازات در رديف محارب و مترادف با آن است، ولي با توجه به اينكه در مواردي هم به غير اين معني استعمال شده و مجازات به‌خصوصي غير از حد شرعي براي آن تعيين شده است، اگر نگوييم كه اين استعمال مجازي است، مي‌توان گفت كه نسبت بين آنها عموم و خصوص مطلق است؛ يعني افساد اعم از محاربه است.» در واقع از ديدگاه اداره حقوقي قوه‌قضاييه اين دو عنوان مجرمانه، دو عنوان مستقل از يكديگر بوده كه گاه باهم، هم‌پوشاني پيدا مي‌كنند.
قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 درباره جرم‌انگاری افساد فی‌الارض در ماده 286 چنین آورده است: «هرکس به طور گسترده، مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمی و میکروبی و خطرناک یا دایر کردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها شود، به‌گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع شود، مفسد فی‌الارض محسوب شده و به اعدام محکوم می‌شود.»
بر اساس مواد 279، 280، 281 و 282 قانون مجازات اسلامی، «محاربه عبارت از کشیدن سلاح به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها است، به نحوی که موجب ناامنی در محیط شود. هرگاه کسی با انگیزه شخصی به سوی یک یا چند شخص خاص سلاح بکشد و عمل او جنبه عمومی نداشته باشد و نیز کسی که به روی مردم سلاح بکشد، ولی در اثر ناتوانی موجب سلب امنیت نشود، محارب محسوب نمی‌شود.»؛ «فرد یا گروهی که برای دفاع و مقابله با محاربان، دست به اسلحه ببرد محارب نیست.»؛ «راهزنان، سارقان و قاچاقچیانی که دست به سلاح ببرند و موجب سلب امنیت مردم و راه‌ها شوند محاربند.»؛ «یکی از چهار مجازات حد محاربه، اعدام است.»
اما کدام قوانین به افساد فی‌الارض اشاره می‌کنند؟ قانون مبارزه با مواد مخدر؛ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری؛ قانون اخلالگران اقتصادی؛ قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح؛ قانون مجازات عبوردهندگان از مرزها؛ قانون تشدید مجازات جاعلان اسکناس؛ قانون تشدید مجازات محتکران و گران‌فروشان؛ قانون مجازات فعالیت‌کنندگان در امور سمعی و بصری و قانون مبارزه با قاچاق انسان به افساد فی‌الارض اشاره می‌کنند. برای اینکه یک عمل محاربه تلقی شود فرد باید سلاح کشیده باشد و در اینجا فرقی ندارد که سلاح وی سرد است یا گرم. البته باید بیان داشت که هر سلاح‌کشیدنی محاربه نیست و ممکن است افراد در برابر دفاع از خود یا دیگری سلاح کشیده باشند که دیگر نمی‌توان گفت این افراد محاربند و در جای دیگری باید بحث شود.
اسلحه باید به قصد جان، مال و ناموس و ترساندن مردم کشیده باشد و عمل وی موجب ناامنی شود. یعنی هدف شخص باید این موارد باشد ولی اگر با فرد یا افرادی خصومت شخصی داشت یا به قصد سرقت و... اسلحه کشید و به چند نفر آسیب وارد کرد دیگر نمی‌توان به او عنوان محارب را نسبت داد. لذا برای محارب بودن باید شخص هدف سلب امنیت و آسایش داشته و قصد وی مال، جان و ناموس و... باشد.
عمومی بودن جرم نیز مهم است؛ نیت و عمل شخص باید به‌صورت کلی همه جامعه را در بربگیرد و عنوان عمومی داشته و سلب امنیت کل جامعه باشد و همانطور که بیان شد به دلیل خصومت شخصی نباشد.
تفاوت افساد فی‌الارض و محاربه
افساد فی‌الارض و محاربه چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟ در تعریف افساد فی‌الارض، موارد به صورت کلی آمده‌اند ولی در مجموع هدف برهم زدن امنیت و سلب آسایش جامعه است و ملاک صرفا اسلحه کشیدن نیست ولی در محاربه با اینکه هدف علیه امنیت کشور است ولی صرفا اسلحه کشیدن شخص برای مال، جال، ناموس و ترساندن مردم ملاک است تا شخص عنوان محارب پیدا کند.
در افساد فی‌الارض جرم ممکن است با انجام دادن (فعل) یا انجام ندادن (ترک فعل) صورت بگیرد ولی در محاربه حتما باید کاری صورت بگیرد که همان اسلحه کشیدن علیه امنیت جامعه است.
به تجویز ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی، شخص مفسد فی‌الارض ممکن است با عملش نه‌تنها امنیت داخلی، بلکه امنیت خارجی کشور را نیز تحت تاثیر قرار دهد اما شخص محارب صرفا هدفش امنیت داخلی است.
حمایت
021-48457 | 
09128771456 پیامک